اسکلتی باقیمانده از یک بنای مجلل و تاریخی با شیشه‌های رنگ‌پریده و یک‌درمیان ارسی‌ها، سقفی در آستانه فرود آمدن، دیوار‌هایی که با خطوط کج و معوج یادگاری‌نویسی پوشیده شده‌اند. در میان باغی خشکیده پر از علف‌های هرز، بنایی خسته به داربست‌های متعدد فلزی تکیه داده و خسته و نزار چشم به راه نجات مانده است.
به گزارش پایگاه خبری منطقه آزاد ماکو به نقل از اعتماد: مجموعه اين تصاوير قابي مشترك را تشكيل مي‌دهند كه وضعيت بناهاي تاريخي ماكو را به تصوير مي‌كشد. بناهايي كه روزگاري جاه و جبروتي داشتند و در دل شهري صخره‌اي، ييلاقي بودند براي خوانين منطقه آذربايجان، بناهايي كه قد و قامت علف‌هاي هرز باغ‌هاي‌شان نشان مي‌دهد مدت‌ها به حال خود رها شده‌اند.
از كاخ سردار ماكويي (باغچه جوق) با معماري تلفيقي ايراني- فرنگي و نقاشي‌هاي بي‌نظيري كه بر سقف و ديوارهايش طبع هنر دوست اقبال‌السلطنه ماكويي مالك آن را- كه يكي از سرداران مظفرالدين‌شاه قاجار بود- به رخ مي‌كشد تا عمارت شهرباني با ته‌مانده آيينه‌كاري‌هايي كه نشان از شكوه بنا در روزهاي دور دارد و نماي سنگي‌اش اين روزها در تسخير حلزون‌هايي است كه تن به رطوبت موجود در فضا سپرده‌اند.
از عمارت كلاه فرنگي با اتاق‌هايي كه از كف تا سقف هنرنمايي آيينه‌كاران قاجار را به نمايش گذاشته تا عمارت شير و خورشيد كه تكيه به صخره‌هاي بلندقامت ماكو سپرده همه روايتگر بخشي از تاريخ و نشانه‌هايي از هويت اين شهر هستند كه زير سايه بي‌مهري‌ها تبديل به مخروبه‌هايي مجلل شده‌اند.
ماكو در روزهاي دور و به‌ويژه دوران حكومت قاجارها به واسطه نزديكي به دروازه اروپا و آب و هوايي خوش، منطقه‌اي خان‌نشين بود. در سال‌هاي ابتدايي شكل‌گيري پهلوي بسياري از كساني كه به نوعي در آذربايجان به حكومت قاجار مرتبط بودند، به اين منطقه كوچ كردند- تا از تيررس حكومت مركزي دور باشند- و بناهاي بسياري هم در اين دوره در ماكو ساخته شد كه برخي تا به امروز باقي مانده‌اند. اعيان‌نشين بودن شهر باعث شد تا امروز اين شهر با وجود وسعت كم داراي بناهايي شاخص و ارزشمند باشد، بناهايي كه در ٤٠ سال گذشته با بي‌مهري روبه‌رو بودند و تا آستانه تخريب پيش رفته‌اند.
طرح پرديسان از سال ٨٤ در ماكو پروژه مرمت اضطراري، حفاظت و مطالعات اوليه چهار بناي تاريخي شاخص شهر ازجمله عمارت‌هاي كلاه‌فرنگي، شير و خورشيد، دارايي و بانك ملي را به عهده گرفت. اما فعاليت آن در ماكو از سال ۸۶ تا ۹۴ متوقف شد و حالا مدتي است كه مجددا آغاز به كار كرده و قرار بر اين است كه بناهايي كه تحت پوشش اين طرح قرار دارند، پس از مرمت به عنوان موزه، خانه هنرمندان و خانه صنايع دستي به بهره‌برداري برسد.
طرح پرديسان از سال ٧٨ براي مرمت و حفاظت از بناهاي تاريخي- كه در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده‌اند- و بهره‌برداري از اين بناها در راستاي توسعه گردشگري، كار خود را در شهرهاي مختلف آغاز كرد. اين طرح در سال‌هاي اجرا در شهرهاي مختلف عملكرد چندان موفقي نداشته و با اينكه سه سال از آغاز فعاليت دوباره آن در بناهاي تاريخي ماكو مي‌گذرد، هنوز پيشرفت چشمگيري در پروژه‌هاي مرمت آن به چشم نمي‌خورد و بناها تنها به تسخير داربست‌هاي فلزي در آمده‌اند، مسوولان ميراث فرهنگي شهر هم هنوز نمي‌توانند زمان مشخصي براي بهره‌برداري از بناهاي تحت پوشش اين طرح اعلام كنند.
كارگران زير آفتاب تابستاني در تلاشند تا تن نيمه‌جان بنا را از دل بي‌تفاوتي‌هاي ساليان بيرون بكشند. ته‌مانده‌هاي نقاشي‌ها و گچ‌بري‌هاي چشم‌نواز مي‌گويند كه بنا در روزگار اوج خود معماري شاخص و كم‌نظيري داشته، اما حالا گچ‌بري‌هاي جدا‌شده از ديوارها و سقف گوشه‌اي روي هم تلنبار شده‌اند و از سقف چوبي پر از نقش و نگار و ديوارهاي آيينه‌كاري شده و شومينه‌هاي زيباي بنا تصويري مخدوش و كم‌جان باقي مانده است.
احمد رحيمي، كارشناس اداره ميراث فرهنگي ماكو مي‌گويد: «اوج قدرت سياسي خانات ماكو دوره قاجار بود، در شهرستان ماكو ساختمان‌هاي زيادي از آن دوران باقي مانده كه بيشتر در محدوده خيابان‌هاي امام، اميركبير و سه‌راه ماكو قرار دارند.
اين بناها تا اواخر دوره قاجار استفاده مسكوني داشتند و در دوره پهلوي تعدادي از آنها مصادره شده و تغيير كاربري دارند و تبديل به ساختمان‌هاي اداري شدند. بعد از انقلاب اين بناها مجددا مصادره شد و در اختيار ميراث فرهنگي قرار گرفتند.» ميراث فرهنگي بناها را به حال خود رها كرده تا زير باد و باران تن به تخريب بسپارند و گاهي تحت عنوان پروژه‌اي به سراغ‌شان مي‌رود و بعد از مدتي بي‌نتيجه باز هم آنها را به حال خود رها مي‌كند.
البته از ميان بناهايي كه طرح پرديسان قرار است آنها را مرمت كند، عمارت شهرباني سابق هنوز در اختيار سازمان زندان‌هاست و با وجود اينكه در فهرست ميراث ملي به ثبت رسيده است، به ميراث فرهنگي واگذار نشده است.
بناهاي تاريخي ماكو قرار است احيا شوند و جاني دوباره ببخشند به شهري كه روزگاري با بناهاي قاجاري‌اش شناخته مي‌شد. كوچه‌پس‌كوچه‌هاي شهر پر است از تك‌بناها و آثاري كه از روزهاي دور حكايت دارند؛ از سينما قدس كه جز تابلوي چوبي و دري كه سال‌هاست بسته مانده، چيزي ندارد براي روايت تاريخ روزهاي دور تا مسافرخانه‌هايي كه شمارش معكوس‌شان براي تخريب آغاز شده، همه حكايت از روزهاي رونق ماكو دارد.
روزهايي كه شهر باريك و بلندي كه بين صخره‌ها شكل گرفته و باليده بسياري از متمولين را مجاب مي‌كرد تا عمارتي ييلاقي براي خود در آن بنا كنند.
از عمارت‌هاي اعياني بي‌شمار شهر حالا تك‌بناهايي مانده كه راه رفتن در آنها با بيم فرورفتن زمين زير پا و فروريختن سقف بالاي سر همراه است. بناهايي كه رطوبت و موريانه به جان‌شان افتاده و كار نجات را سخت‌تر كرده. به گفته علي خورابلو، سرپرست اداره ميراث ماكو، اين شهر بالغ بر ٣٠ بناي تاريخي دارد كه ٢٣ اثر آن در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است، مرمت اضطراري ٤ بناي ثبت شده در حال انجام در طرح پرديسان است اما باقي بناها سرنوشتي نامعلوم دارند.
پاسخ سرپرست اداره ميراث فرهنگي ماكو در مورد نداشتن برنامه براي بناهاي ثبتي ديگر، همان پاسخ هميشگي مسوولان ميراث فرهنگي است: «كمبود بودجه». اما از سويي سليماني، مديرعامل منطقه آزاد ماكو هم مي‌گويد: «اين امكان را داريم كه تمام آثار تاريخي منطقه را با هزينه منطقه آزاد مرمت كنيم.»
مهدي عبداله‌زاده، مدير گردشگري سازمان منطقه آزاد ماكو هم اعلام كرده است: «بناهاي تاريخي عمارت كلاه‌فرنگي، شير و خورشيد، عمارت شهرباني، عمارت دارايي و ساختمان بانك ملي براي مرمت و بازسازي به سازمان منطقه آزاد ماكو واگذار مي‌شود. به منظور احيا ، مرمت و آماده‌سازي اين بناها كه نقش عمده در جذب گردشگر خواهند داشت، به سازمان منطقه آزاد ماكو واگذار مي‌شود و اين سازمان با تخصيص اعتبار نسبت به احياي آنها همچون ديگر بناهاي تاريخي منطقه اقدام مي‌كند.»
خورابلو در مورد امكان جذب سرمايه‌گذار براي حفظ و احياي بناهاي تاريخي شهر از طريق فضايي كه صندوق حفظ و احياي بناهاي تاريخي فراهم كرده است، مي‌گويد: «صندوق ، احياي چندين دوره بناهاي ماكو را به مزايده گذاشت اما از سوي سرمايه‌گذاران استقبال نشد. دليل اينكه سرمايه‌گذاران به اين پروژه‌ها ورود نمي‌كنند وقت و هزينه زيادي است كه بناها براي مرمت نياز دارند. ضمن اينكه برخي كاربري‌ها در مجاورت اين بناها هستند كه باعث مي‌شوند بهره‌برداري از بنا با چالش روبه‌رو شود.
برخي از اين كاربري‌ها مثل كاربري نظامي بناهاي مجاور عمارت‌هاي تاريخي براي برنامه‌هاي فرهنگي كه سرمايه‌گذار در نظر دارد ممانعت ايجاد مي‌كند. مشكل ديگري كه سرمايه‌گذاران را از حضور در مزايده‌ها منصرف مي‌كند مسير دسترسي به بناهاي تاريخي شهر است. غالب اين بناها در خيابان‌هاي تنگ و باريك قرار گرفته‌اند.»
ماكو، چنته پرو پيماني از جاذبه‌هاي گردشگري دارد، جاذبه‌هايي كه هر كدام مي‌توانند تكه‌اي از پازل تاريخ و هويت اين شهر باشند. اگر همتي در مسوولان و متوليان مديريت شهري و ميراث فرهنگي اين شهر تاريخي باشد تا گرد بي‌توجهي از رخسار بناها و آثار شاخص آن زدوده شود، دروازه اروپا هم مي‌تواند تبديل به يكي از مقاصد مهم گردشگري كشور شود.
منبع: اعتماد/فرزانه قبادی/۴ شهریور ۹۷
